اين ارگ عظيم كه در فهرست ميراث جهاني يونسكو با عنوان «بم و فضاي فرهنگي آن» به ثبت رسيده، در مسير جاده ابريشم قرار دارد، در سده ۵ پيش از ميلاد ساخته شده و تا سال ۱۸۵۰ ميلادي همچنان مورد استفاده بوده است.
ارگ تاريخي بم، به مساحت تقريبي 200 هزار متر مربع از جمله بزرگترين مجموعه بناهاي خشتي جهان به شمار ميآيد.
اين ارگ تاريخي از گونههاي معماري متعددي از جمله ديوار حصار، برج و بارو و دروازههاي متعدد، مسجد، بازار، تكيه، كاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محلههاي مسكوني با خانههاي اعيان نشين يا عامه نشين، بخش حاكم نشين شامل سربازخانه، اصطبل، آسياب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاكم شامل خانه حاكم، عمارت چهارفصل و برج ديدباني تشكيل شده است.
بم در ۱۹۳ كيلومتري جنوب غربي كرمان و در دشت كوير حد فاصل جبال بارز و كوههاي كبودي واقع شده است. بم ۱۰۵۰ متر از سطح دريا بالاتر است و ۱۹۴۸۰ كيلومتر مربع وسعت دارد. قديميترين نشانههاي تمدن در تپههاي بيدرون در ۱۵ كيلومتري شهر كشف شده است.
در شمال شرقي شهر بم، بر بالا و دامنه صخره، قلعهاي مستحكم وجود داشت كه مردم آن را ارگ مينامند. در واقع اين بناي سترگ، شهر قديـم بم بوده است. دور تا دور قلعه خندقهايي عميق وجود داشت كه ارگ را از يورش دشمنان مصون ميداشت.
قسمتهاي اصلي ارگ بم عبارتند از:
- دروازه اصلي، بازار، ميدان تكيه، مسجد برزگ ارگ، مجموعه ميرزا نعيم، مسجد كوچك، كاروانسرا، زورخانه، حمام ارگ، دروازه حصار دوم، مدرسه يا خانقاه ارگ، اصطبل، قورخانه، محل آسياب بادي، خانه حاكم، چهار فصل، چاه اصلي ارگ، بقاياي محله قديم، كناري محله يا غلام محل، دروازه كت كرم و زندان.
ارگ بم و شهر آن از جمله قلعههاي نظامي بسيار مهم و تاريخي به شمار مي روند. در ميان قلعه عمارت حاكم نشين روي صخرهاي طبيعي بنا شده بود كه داراي 5 طبقه بود و همگي از جنس خشت و گل. ستونها و قوسها باقي مانده در قلعه بم، مغازههاي نانوايي، روغنگيري و قفسههاي خشتي در بازار قلعه نشان از رونق گذشته آن داشت. ارگ بم نمونه كاملي از شيوههاي معماري ايران است.
بناي ساختمان از خشت، آجر و گل است و بزرگترين مجموعه خشتي جهان است و يكي از زيباترين بناهاي عصر اشكانيان به شمار ميآيد.
ارگ بم را به بهمن پسر گشتاسپ نسبت ميدهند. تا حدود 2 قرن پيش مردم در ارگ زندگي ميكردند. در طول تاريخ ارگ بم بارها مورد يورش قرار گرفته و بازسازي شده است.
در بعضي خانهها حمام اختصاصي به چشم ميخورد و در كنار تعدادي از آنها اصطبل را جدا از محل زندگي ساختهاند. تعدادي از خانههاي ارگ بدون در نظر گرفتن مقاومت و باربري ستونها 2 طبقه ساخته شدهاند.
مردم ارگ بم با كشاورزي و قالي بافي امرار معاش ميكردند. از دروازه دوم ميتوان بخش حاكم نشين ارگ را ديد كه بر فراز كوهي قرار دارد.
در كنار اصطبل حيوانات مخزن آب و چاهي در بخش جنوب شرقي قرار دارد. در واقع آب آشاميدني ساكنان ارگ از چاههايي در حياط خانهها تامين ميشده است.
ارگ بم تنها يك ورودي دارد كه طاق ورودي آن قابل مقايسه با قوسهاي دوره ساساني است و 2 برج طرفين و هشتي.
آثار دروازه ديگري در ضلع شمالي ارگ در محلي موسوم به كت كدم به چشم ميخورد كه به ظاهر استفاده چنداني از آن نشده و يا كمي بعد از ايجاد حصار مسدود شده است.
ارگ بم داراي يك راه اصلي از جنوب به طرف حاكم نشين و دو گذر به موازات آن و چند راسته شرقي و غربي است.
در دروازه سوم خانههاي فرماندهان نظامي قرار گرفته است. آسيابي بادي در عصر قاجار در ارگ بم ساخته شد كه در قسمت جنوب غربي قلعه واقع است. بخش حاكمنشين، خود از 2 بناي 4 فصل و خانه حاكم، برج مراقبت مركزي، حمام، حوض و چاه آب تشكيل شده است.
ارگ بم به دلايل متعدد از جمله دارا بودن گونه هاي متعدد بناهاي تاريخي و محلههاي مسكوني و شيوه تركيب و اتصال آنها با يكديگر و شكل قرار گيري بناها بر روي شيب تپه و ختم شدن كل مجموعه در انتها به عمارت منحصر به فرد چهار فصل در بالاترين نقطه، داراي ارزشهاي فراوان معماري و شهر سازي است.
ارگ تاريخي بم، نخستين نقطه تلاقي معماري و شهرنشيني ايران، دي سال ۱۳۸۲ بر اثر زلزلهاي مهيب به تلي از خاك تبديل شد. در اثر اين زلزله، بيش از ۸۰ درصد ارگ تاريخي بم از بين رفت.
منبع: همشهري آنلاين